MediaNostalgie

Propaganda
Geschreven door Nico Fintelman (Smits)

Vijand - Anno 2018 zijn de verhoudingen tussen Rusland en de westerse landen aardig bekoeld. In het verleden hebben we dit natuurlijk lange tijd in een veel ernstiger vorm meegemaakt. Aan het einde van de Tweede Wereldoorlog werden de landen in Oost Europa bevrijd van de nazi's door Rusland. Vervolgens besloot men daar om deze landen rechtstreeks in hun invloedssfeer en controle te brengen. Rusland was al sinds 1915 communistisch en de Oost Eurpese landen aan de westgrens van Rusland werden dit ook.

Dat betekende dat deze landen hun grenzen sloten voor vrij verkeer. Een denkbeeldig IJzeren Gordijn maakte een definitieve scheiding tussen Oost en West. Vrij reizen voor de inwoners van Oostlanden was verboden, zij mochten van hun regimes niet meer naar het westen.

Voor de rest was er in die landen geen vrijheid van pers en meningsuiting en werd de bevolking zoveel mogelijk in het ongewisse gelaten over wat er speelde in het westen. Behalve dan dat hen duidelijk werd gemaakt dat dat de vijand was. Het leven was er (ook economisch) niet bepaald makkelijk. En er werd door het westen en het Oostblok over en weer gedreigd met oorlog en kernwapens. En zo kenden we van 1946 tot 1989 de Koude Oorlog.

Radio Moskou - De Koude Oorlog werd met name verbaal uitgevochten. Propaganda richting de bevolking bijvoorbeeld. In die jaren was er nog geen internet, waren er geen omroepsatellieten en was telefonie met het Oostblok nauwelijks mogelijk. En dus was er radio. Langegolf, Middengolf maar vooral ook Kortegolf. Radio Moskou knalde met hoog vermogen door Europa en deed regelmatig in westerse talen zijn propaganda in onze richting. In het westen had BBC World Service van tijd tot tijd op het Oostblok gerichte programma's. Maar er waren in het westen twee radiostations die speciaal voor dit doel waren opgezet. Dat waren Radio Free Europe (RFE) en Radio Liberty. In het begin was de doelstelling eveneens om inwoners van het Oostblok die naar het westen waren gevlucht te informeren over wat er in hun thuislanden gebeurde.

RFE - Enige jaren na de Tweede Wereld Oorlog besloot het Congres in de USA dat het Oostblok mede moest worden bevrijd van het communisme door een radiostation voor die bevolking. John Foster Dulles was de belangrijkste initiatiefnemer. Er werden inzamelingsacties gehouden en er werd stevig gedoneerd door de Amerikanen. Bij de acties werd een kopie van de Liberty Bell gebruikt. Dit aandenken van de Amerikaanse Onafhankelijkheidsoorlog staat bekend als symbool voor de vrijheid in het algemeen.

Met een ceremonie bij deze 10.000 kg wegende klok werd Radio Free Europe gelanceerd in West Berlijn. Berlijn, ingesloten door de DDR, was een stad met een aparte status geworden. Het westelijk gedeelte stond onder bestuur van drie westerse landen. Maar was eigenlijk gewoon (West) Duits. Het later door de Muur afgesloten Oost Berlijn behoorde bij de communistische DDR. De eigenlijke start van RFE was pas in 1950 en het hoofdkantoor kwam in München. De zenders stonden op diverse plaatsen in West Europa. De organisatie die RFE startte was een onderdeel van de Amerikaanse inlichtingendienst CIA.

Opstand - Het station ging uitzenden in de talen van de diverse Oost Europese landen (Duits, Hongaars, Pools, Russisch etc.). Maar het duurde nog wel enige jaren voordat alle talen waren te horen op RFE. De 'tactiek' was om veel amusementsprogramma's (o.a. muziek) te gaan brengen zodat het goed beluisterbaar was voor de bevolking van die landen. Daartussen het wereldnieuws zoals dat bij ons ook werd gebracht. En dus ook de gebeurtenissen in het beoogde luistergebied, de communistische landen. (Foto: Hoover)

Veel van dat nieuws was niet te horen op de radiostations van het Oostblok; het volk moest 'dom' gehouden worden. Maar Radio Free Europe bracht ook anti-propaganda over het communisme en de machthebbers in de landen waarop men zich richtte. Ook ondersteunde men verbaal protestdemonstraties van Oostblok inwoners die toen nog konden plaatsvinden. En zo werd ook de bevolking van Hongarije in 1956 opgeroepen zich te verzetten toen daar een Russische inval plaatsvond omdat de Hongaarse regering zich wilde losmaken van het Oostblok.

Liberty- In 1953 was de start van een gelijksoortig radiostation: Radio Liberty. In dit geval ging het om een station dat zich specifiek met de Westerse ideologie ging richten tot de bevolking van de Sovjet Unie. Dat was dus Rusland en een aantal staten die ingelijfd waren (bijvoorbeeld Kazachstan, Oekraine, Oezbekistan en Wit-Rusland). Er werd vooral veel nieuws gebracht. In eerste instantie was de naam Radio Liberation maar die werd later gewijzigd naar Radio Liberty. De studio's waren gevestigd in het Duitse Lampertheim waar ook de zender stond. Er werd uitgezonden via de Korte Golf. Radio Liberty speaks, zo begon iedere uitzending. Ook dit station was opgezet door de CIA. Vanaf 1972 kwamen zowel RFE als Liberty onder directe invloed van de Amerikaanse overheid die vanaf dan ook de financiering deed. Daarmee verdween de band met de CIA.

Dissidenten - In de jaren 1950-1970 leerde de bevolking van de Oostbloklanden deze zenders steeds meer kennen. Hoewel het ernaar luisteren eigenlijk verboden was. Deze stations hebben het nodige van de westerse opvattingen kunnen overbrengen. Uiteindelijk in 1976 volgde er een fusie van de twee stations. De namen werden bij elkaar gevoegd waardoor de naam Radio Free Europe/Radio Liberty (RFE/RL) werd. Het hoofdkwartier was in München.

In het begin werd nog wel onder de twee verschillende namen met de eigen programma's uitgezonden. Maar RFE/RL stond dus voor nieuws en muziekprogramma's waarin ook nieuws over de gebeurtenissen in de oostlanden en ook westerse propaganda. Eveneens werden in de programma's gedeelten voorgelezen uit boeken van schrijvers uit het Oostblok. Boeken die daar niet mochten worden uitgebracht omdat daarin kritiek werd uitgeoefend op de regimes van deze landen. Schrijvers als Boris Pasternak, Alexander Solzhenitsyn en Andrei Sakharov die als dissidenten werden aangemerkt. Veel van de medewerkers van het radiostation waren trouwens mensen die gevlucht waren uit de Oostblok landen.

Platja de Pals - De zenders van RFE/RL stonden op diverse plaatsen in Europa zoals Duitsland en Griekenland en ook in Noord Afrika (Marokko). Een bekende zendlocatie was ook die in het Portugese plaatsje Gloria. Maar de belangrijkste was Platja de Pals in Spanje. Daar was aan de oostkust van de provincie Gerona een gigantisch zenderpark verrezen met ondermeer hoog vermogen Korte Golf zenders.

Speciaal hiervoor had de USA daar een groot stuk land aangekocht. Uitgebreide technische studies hadden aangetoond dat deze locatie de beste was om via de kortegolf een krachtig signaal Oost Europa in te krijgen. En dat Rusland erg veel moeite zou hebben deze uitzendingen te storen. De zendlocatie in Platja de Pals bleef actief tot 2001 en werd weleens het krachtigste zenderpark van Europa genoemd. In 2007 werden de zendmasten opgeblazen. (Foto: Juan Hermandez Ruano)

Jamming - Er was veel verzet van de overheden in de Oost Europese landen tegen RFE/RL. De uitzendingen werden door hen niet op prijs gesteld en gezien als ongewenste inmenging in hun binnenlandse politiek. En deze overheden bedreigden dan ook inwoners van hun landen waarvan familieleden in het westen werkten voor RFE/RL. Ook werden in het hoofdkantoor in München regelmatig mensen aangehouden die infiltranten bleken te zijn. Doel was het station te saboteren. En er werden door de Russische inlichtingendienst KGB stoorzenders ingezet op de frequenties van RFL/RE die ervoor moesten zorgen dat het station zo min mogelijk was te beluisteren.

Dit zogenaamde 'jamming' was er met name in de buurt van de grote steden in de Oost Europese landen. Weliswaar niet permanent maar wel vaak en veel. Er was een netwerk van zo'n 300 stoorzenders. Het gevolg was dat RFE/RL hun programma's regelmatig herhaalden zodat de kans dat de beoogde luisteraars het hoorden groter werd. In 1975 sloten Oost en West op een conferentie de Helsinki accoorden die ondermeer verbetering probeerde te brengen in het leven van de bevolking in het Oostblok. In een vervolg gesprek in 1977 over radio wilde het westen ook vrijheid van radioluisteren vastleggen. Maar de Sovjet Unie gaf aan RFE/RL te blijven storen.

Kerncentrale - In 1975 was er een wereldgolflengte conferentie geweest in Genève. Hier werden veel Europese golflengtes (frequenties) van de Europese radiostations opnieuw verdeeld en de radiostations in Oost Europa kregen er behoorlijk wat frequenties bij. Derhalve ijverde RFE/RL ervoor om in ieder geval met hogere vermogens te kunnen gaan uitzenden waarvoor dan toestemming kwam. Deze zaken werden overigens pas in november 1978 ingevoerd. RFE/RL was een belangrijk radiostation als het ging om de informatievoorziening voor de inwoners van het Oostblok. Het 'eerlijke' verhaal over de invallen in Tsjecho-Slowakije en Hongarije bijvoorbeeld.

En een manier om nog enigzins kennis te maken met de manier van leven in het Westen. En wat daar speelde op het gebied van muziek en cultuur want dat was in Oost Europa verboden. Jazz, popmuziek en ook politiek cabaret. En toen in 1986 de kerncentrale in het Oekrainse Tsjernobyl ontplofte en heel Europa te maken kreeg met radioactieve straling bleef de bevolking van het Oostblok daarover formeel in het ongewisse. Er werd niets over vermeld in de Communistische media en de info moest komen van RFE/RL.

Bomaanslag- Een dieptepunt was de datum 21 februari 1981. Die dag schrikken de medewerkers op van een zware bomaanslag bij RFE/RL. Veel schade aan het gebouw in München is het gevolg en er zijn diverse gewonden. Veel later zal blijken dat de Russische geheime dienst ermee te maken had maar ook de president van Roemenië, Ceaușescu. Hij was kwaad omdat het radiostation een Roemeense dissident aan het woord had gelaten. En zo kreeg de beruchte Zuid-Amerikaanse terrorist Carlos opdracht deze aanslag te plegen. RFE/RL speelde dus een belangrijke rol in de Koude Oorlog.

Maar toen eind jaren tachtig de Russische president Gorbatsjov een voorzichtige politieke omwenteling in de Sovjet Unie bepleitte onder de noemer glasnost, werd dit van harte omarmd door RFE/RL. In najaar 1989 viel de Muur in Berlijn en maakte glasnost een politieke omwenteling in de Sovjet Unie mogelijk. De communistische regimes in Oost Europa verdwenen en maakten plaats voor democratien, de Duitse éénheid werd een feit en de Koude Oorlog was voorbij. En daarmee het bestaansrecht van RFE/RL.

Praag - Maar het radiostation bleef bestaan, tot op de dag van vandaag. Ging zich richten op andere delen van de wereld waar dictatoriale regimes hun niet democratische politiek uitoefenden. Of groeperingen de kans kregen zich bezig te houden met terreur. Landen als Afghanistan, Irak en diverse landen in Azië. Het hoofdkantoor van RFE/RL verhuisde naar Praag en overal in de wereld kwamen de zenders. Zelfs nog een aantal jaren in Rusland ! Ik begon dit artikel met de vergelijking tussen de Koude Oorlog en de tijd van nu. Ook hier heeft RFE/RL weer een rol gekregen.